Kaşgarlı Mahmut kimdir, kısaca hayatı, eserleri, Kaşgarlı Mahmud sözleri ve kitabı, Kaşgarlı Mahmut eser adı, coğrafya
Kaşgarlı Mahmut Sayfa İçeriği
Kaşgarlı Mahmud, tam adı: Mahmud bin Hüseyin bin Muhammed El Kaşgari (Arapça: محمود بن الحسين بن محمد الكاشغري, Uygurca: Mehmud Qeshqeri), d. 1008 - ö. 1105), Türk dilleriyle ilgili çalışmalarıyla tanınmış 11. yüzyıl leksikografı. Kaşgar'ın 45 km güney batısındaki Opal kasabasında dünyaya geldi. Bazı kaynaklara göre ise Isık Göl yakınındaki Bars Kul'da doğmuştur. Kaşgarlı Mahmud, 1008 yılında Kaşgar’da dünyaya geldi. Hamirler diye çağrıldığını, bunun Oğuzların Emir (Arapça: أمير ) yerine''Hemir'' (Arapça: حَمِر ) demelerinden kaynaklandığından bahsetmektedir. Kendisinin verdiği bu bilgilerden, Türk tarihinin önemli devletlerinden birisi olan Karahanlı Devleti'nin hanedan sülalesine mensup olduğu anlaşılmaktadır.
Başka araştırmalara göre Batı Karahanlı hakanlarından Buğrahan Muhammet Yağan Tekin (Bogra Yagan Tégin)’in torunu ve Şehzade Hüseyin Emir Tekin'in oğludur. Yağan Tekin, 18 aylık kısa Hakanlık döneminden sonra tahtı kendi isteği ile Kaşgarlı Mahmud’un babası Hüseyin Emir Tekin (Hüseyin Çağrı Tégin)’e devretmek istemiştir.
Kaşgarlı Mahmud, Kaşgar'ın Opal kasabasında 1008 yılında dünyaya geldi. Karahanlı soyundan asil bir ailenin oğludur. Saciye ve Hamidiye Medreseleri'nde tahsil gördükten sonra kendisini Türk dili incelemelerine adamıştır. Bu amaçla Orta Asya'yı boydan boya kat ederek Anadolu'ya oradan da Bağdat'a gitmiştir. 1072-1073 yılları arasında hazırladığı meşhur kitabını (Divan-ı lügat-it Türk) Abbasi halifesine armağan etmiştir. Kitabın asıl nüshası bugün Ayasofya Müzesi'nde muhafaza ediliyor. "Türk Sözlüğünün Divanı" anlamına gelen Kitabü divan-i lugat it-Türk (Divanü Lügati't-Türk) adlı Kaşgarlı Mahmut'un bu eseri, yalnız bir sözlük değil; İslam'dan öncesi Türk edebiyatını, tarihini, coğrafyasını, folklorunu, mitolojisini aydınlatan ansiklopedik niteliktedir.
Kaşgarlı Mahmut İslamiyet'in kabulünden sonraki Türk milliyetçiliğinin ilk temsilcisidir. Türk dilinin, Türk milliyetçiliğinin en büyük sözcüsü Kaşgar'da doğdu.
Saciye ve Hamidiye Medreseleri'nde tahsil gördükten sonra kendisini Türk dili incelemelerine adamıştır. Bu amaçla Orta Asya'yı boydan boya kat ederek Anadolu'ya oradan da Bağdat'a gitmiştir. 1072-1073 yılları arasında hazırladığı meşhur kitabını (Divan-ı lügat-it Türk) Abbasi halifesine armağan etmiştir. Kitabın asıl nüshası bugün Ayasofya Müzesi'nde muhafaza ediliyor. Kitabın Uygurca çevirisi ancak 1978'de yapılabilmiştir.
Kaşgarlı Mahmud'un "Türk Dillerinin Gramatik İncelemesi" başlıklı başka bir kitabının daha olduğu söylenir. Divanı Lügatit Türk'ün 3. cildinde bu kitabına atıfta bulunurmuş. Ne yazık ki, bu kitabın ne aslı ne de kopyaları bugüne dek bulunamamış. Türklerin yaşadığı şehirleri, köyleri, obaları bir bir dolaşarak hazırladığı sözlük, İslamiyet'ten önceki sözlü edebiyatımızı aydınlatan dev bireserdir. Yazılış amacı, Araplara Türkçe'yi öğretmekten çok, Türkçe'nin Arapça ile koşu atları gibi yarış edebileceğini, Türk dilinin zenginliğini, her duygu ve düşünceyi anlatmaya elverişli olduğunu ispat etmektir.Kaşgarlı Mahmut, iyi silah kullanan bir asker olmakla beraber, dilimizi, ulusal kültürümüzü, yurt sevgisini her şeyin üstünde gören ilk büyük dil bilginimizdir. Kitabının önsözünde şu ilgi çekici tümceleri okumaktayız: "Türk'ün, Türkmen'in, Oğuz'un, Çigil'in, Yagma'ın, Kırgız'ın lisanlarını ve kafiyelerini tamimiyle zihnimde nakşettim. Bu hususta o kadar ileri gittim ki, her taifenin lehçesi bence en mükemmel surette elde edilmiş oldu... Türk dili ile Arab dilinin at başı beraber yürüdükleri bilinsin diye..."
"Türk Sözlüğünün Divanı" anlamına gelen Kaşgarlı'nın bu eseri, yalnız bir sözlük değil; İslamiyet öncesi Türk edebiyatını, tarihini, coğrafyasını, folklorunu, mitolojisini aydınlatan ansiklopedik bir eserdir. Bilindiği üzere, XI. yüzyıl hemen bütün İslam ülkelerinde Türklerin egemen olduğu bir dönemdir. Karahanlılar devletinin, özellikle Büyük Selçuk İmparatorluğu'nun askerlikçe ve uygarlıkça en parlak zamanı bu dönem içerisindedir. O tarihlerde Türklerin egemenliğindeki uluslar Türk dilini öğrenmek ihtiyacını duyuyorlardı. Divan-ı Lügat-it-Türk işte bu maksatla, yani yabancılara Türkçe'yi öğretmek amacıyla 1073 -1077 tarihleri arasında Bağdat'ta yazılmış bir sözlüktür. Eser, Türk dilini Araplara tanıtmak maksadıyla yazıldığından, Arapça olarak kaleme alınmıştır. İçinde pek çok Türkçe deyim, şiir, atasözü yer almaktadır. Türk sözcüğünün kuvvet, güç, kudret anlamı taşıdığını bize ilk bildiren Kaşgarlı Mahmut'tur.
Divan-ı Lügat-it-Türk'teki sözcüklerin anlamları Arapça olarak yazılmıştır. Türkçe 7500 sözcüğün Arapça karşılığı verilirken, sav denilen atasözleri, sagu denilen ağıtlar, koşuk denilen şiirler ve destan parçaları alınmıştır. Sözcüklerle ilgili bol bol seci, mesel, hikmet, şiir, efsane; tarih, coğrafya; halk edebiyatı folklor bilgi ve örnekleri verilmiş; dilbilgisi kuralları ortaya konulmuş; Türkoloji'nin sağlam temelleri atılmıştır. Türkologların görüşü : "Göktürk Yazıtları ile Divan-ı Lügat-it-Türk'ün bulunuşu Türklük için tasavvur edilemeyecek kadar büyük kazanç olmuştur." Divan-ı Lügati't Türk, Türkçe'nin neden öğrenilmesi gerektiğini şöyle anlatır: "Ant içerek söylüyorum, ben Buhara'nın, sözüne güvenilir imamlarının birinden ve başkaca Nişaburlu bir imamdan işittim. İkisi de senetleri ile bildiriyorlar ki, Yalvacımız (Peygamber), kıyamet belgelerine, ahir zaman karışıklıklarını ve Oğuz Türklerinin ortaya çıkacaklarını söylediği sırada Türk dilini öğreniniz, çünkü onlar için uzun sürecek egemenlik vardır buyurmuştu. Bu söz (hadis) doğru ise sorguları kendilerinin üzerine olsun Türk dilini öğrenmek çok gerekli bir iş olur. Bu doğru değil ise akıl bunu emreder. Tanrı, Türk burçlarını yükseltmiş ve onların mülkleri üzerinde felekleri döndürmüştür. Tanrı onlara Türk adını vermiş ve yeryüzüne ilbay kılmış, hakanları onlardan çıkartmıştır. Dünya uluslarının yularların onlar eline vermiş, herkese üstün kılmıştır. Onlarla birlikte çalışanları aziz kılmış ve Türkler onları her dileklerine ulaştırmış, kötülerin şerrinden korumuştur. Onlara hedef olmaktan korunabilmek için, aklı olana düşen şey, onların yolunu tutmak, derdini dinletebilmek gönüllerini alabilmek için dilleriyle konuşmaktır."
Kaşgarlı Mahmud, Türklere hayran, yaptığı işe yürekten inanan bir bilim adamıdır. Divan daha sonraları pekçok bilim adamı tarafından kullanılmıştı. Antepli Ayni diye bilinen Bedreddin Mahmud, İkdü'l-Cuman fi Tarihi Ehli'z-Zaman'da ve Katip Çelebi Keşfü'z-Zunun'da Divan'dan söz ederler. Ancak sonradan yıllarca unutulmuş, neden sonra İstanbul'da Ali Emiri'nin (1857-1923) eline geçen Savi'nin nushası Sadrazam Tal'at Paşa'nın (1874-1921) aracılığı ile Kilisli Rıfat Bilge'nin (1873-1953) gözetiminde basılmış hemen bütün dünya Türkologlarının ilgisini çekmiştir.Divan Batıda ilgi uyandırmış, 1928 yılında C. Brochkelmann Kaşgarlı üzerinde araştırmalar yapmıştır. Dankoff 'un Divanü Lugat-it Türk çevirisi ile James Kelly'nin makaleleri de son çalışmalar olarak sözkonusu edilmesi gerekir. Divani Lugat-it Türk'ün bilinen tek nüshası İstanbul'dadır.
Kaşgarlı Mahmut - Ailesi ve Eğitim Hayatı
Kaşgarlı Mahmut (Arapça: محمود بن الحسين بن محمد الكاشغري, Uygurca: Mehmud Qeshqeri), d.1008 - ö.1105). Kaşgar’dan 45 km. güney batıda Opal kasabasında dünyaya geldi.(Bazı kaynaklarda Isık Köl yakınındaki Bars Kul'da doğmuştur-Jean Paul Roux_Türklerin Tarihi) Tam adı "Mahmud bin Hüseyin bin Muhammed"dir. Yani Muhammed oğlu Hüseyin oğlu Mahmut'dur. Karahanlı soyundan asil bir ailenin ferdi olan Muhammed bin Hüseyin(Husayn Çağrı Tégin)’in oğludur. Annesinin ismi Bibi Rābiy'a al-Basrī'dir. Babası Barsgan şehrinde yaşamakta iken bilinmeyen bir sebeple Kaşgar(Kaxgar; Uygurca: قەشقەر / K̡ǝxk̡ǝr; Çince: 喀什; pīnyīn: Kāshí) şehrine gelip yerleşmişti. O dönemde Kaşgar, önemli bir ilim ve kültür merkezi idi. Günümüzde, Çinliler’in hakimiyeti altında olan Doğu Türkistan sınırları içerisindedir. Kaşgarlı Mahmud, 1008 yılında Kaşgar’da dünyaya geldi. Hamirler diye çağrıldığını, bunun Oğuzların Emir (Arapça: أمير ) yerine Hemir (Arapça: حَمِر ) demelerinden kaynaklandığından bahsetmektedır. Kendisinin verdiği bu bilgilerden, Türk tarihinin önemli devletlerinden birisi olan Karahanlı Devletinin hanedan sülalesine mensuptur.
Başka araştırmalara göre (Yakup Deliömeroğlu, Avrasya Yazarlar Birliği Genel Başkanı); Batı Karahanlı Hakanlarından Buğrahan Muhammet Yağan Tekin(Bogra Yagan Tégin)’in torunu ve Şehzade Hüseyin Emir Tekin’in oğludur. Yağan Tekin, 18 aylık kısa Hakanlık döneminden sonra tahtı kendi isteği ile Kaşgarlı Mahmut’un babası Hüseyin Emir Tekin(Husayn Çağrı Tégin)’e devretmek istemiştir. Bu devir teslim için büyük ziyafetler hazırlanmış davullar dövülmüştür. Bu ziyafet sırasında Yağan Tekin’in eşlerinden Hanısı, tahta kendi oğlu İbrahim’i geçirebilmek için diğer şehzadeleri zehirlemiştir.
Kaşgarlı Mahmutun babası da zehirlenenler arasındadır. Bu saray darbesinden sonra İbrahim 1057 yılında Batı Karahanlıların Hakanı olmuştur. Kaşgarlı Mahmut ise bu tuzaktan kendisini kurtararak Batı Karahanlı Devletinin topraklarından kaçmıştır. Ancak İbrahim Hanın adamları her yerde onu aradıklarından o kendisini gezgin veya bilgin gibi sıfatlarla takdim ederek sık sık yer değiştirmek zorunda kalmıştır.
Ancak yine de kesin olarak Kaşgarlı Mahmut dönemin bütün klasik ilimlerini tahsil etti. Arapça ve Farsça öğrendi. Saciye ve Hamidiye Medreseleri'nde tahsil gördükten sonra kendisini Türk dili tetkikatına vakfetmiştir. Bu amaçla Orta Asya'yı boydan boya kat ederek Anadolu'ya oradan da Bağdat'a gitmiş. 15 yıl boyunca Türkler’in yaşadığı bütün illeri, şehirleri, obaları, dağları ve çölleri dolaştı.
Bu geziler inceleme amaçlı idi. Türkler’in örf ve adetlerini mahallinde araştırdı. Gezileri sırasında, ana dili Türkçe’nin Hakaniye, Oğuz, Kıpçak, Argu, Çiğil, Kepenek şivelerini de öğrendi.
İyi öğrenim görmüş, İslamiyet'le ilgili bilimsel çalışmaları yakından izlemiştir. Arapça ve Farsça'yı da çok iyi öğrenmiştir. Türklerin bulunduğu bölgeleri gezmiş , ana dili olan Türkçenin bütün lehçelerini yerlerinde öğrenmiş, geleneklerini göreneklerini yakından izlemiştir. Bütün Seyhun (Siri derya) kıyılarını dolaştığından kitabında söz etmektedir. Sonradan anlaşıldığına göre bu geziler, Divanü Lugati’t-Türk kitabına, kendi en büyük eserine, önhazırlık olmuş.
Kaşgarlı Mahmut 1057’de Kaşgar’dan ayrılarak Bağdat’a yerleşti. Kitabında belirttiğine göre, ailesi Kaşgar'dan Irak'a göç etmişti. Melikşah'ın (1072-1092) eşi Terken Hatun'un maiyetinde pekçok Kaşgarlı, bu dönemde Irak'a gelmişti. Mahmut'un ailesinin de bunlarla birlikte gelmiş oldukları düşünülebilir. O sıralarda Irak İslam Dünyası'nın en önemli kültür merkezlerinden biri idi. Bu nedenle bilimle uğraşanların buraya gelmek istemeleri doğaldı. Ayrıca Bağdat bu dönemde Türk nüfuzu altına girmiş ve halifeleri ayakta tutan da buradaki Türklerdi.
Kaşgarlı Mahmut "Divanü Lugati’t-Türk" isimli, dünyaca bilinen eserin yazarıdır. Ünlü eserini 1072 yılında Bağdat’ta yazmaya başladı. 12 Şubat 1074 tarihinde tamamladı. Eserin tamamlanmasından sonraki iki yıl içerisinde dört defa baştan sona gözden geçirerek 1076‘da son şeklini verdi. 1077 yılında, Abbasi Halifesi Muktedi-Biemrillah’ın oğlu Ebü’l-Kasım Abdullah’a armağan etmiştir.
Kitabın asıl nüshası bu gün Millet Kütüphanesi'nde muhafaza edilmektedir. Kitabın Uygurca çevirisi ancak 1978'de yapılabilmiştir.
Yazılış gayesi, Araplara Türkçeyi öğretmekten çok, Türkçenin Arapça ile koşu atları gibi yarış edeceğini, Türk dilinin zenginliğini, her duygu ve düşünceyi anlatmaya elverişli olduğunu ispat etmek içindir. Türkçenin zengin gramer özelliklerini ilk ve en çarpıcı biçimde yansıtıyor.
Kaşgarlı Mahmut, iyi silah kullanan bir asker olmakla beraber, Türk dilinin, türk ulusal kültürü, yurt sevgisini her şeyin üstünde gören ilk büyük türk dilinin bilginidir. Kitabının önsözünde şu ilgi çekici tümceler zer almaktadır:
"Türk'ün, Türkmen'in, Oğuz'un, Çiğil'in, Yağma'nın Kırgız'ın lisanlarını ve kafiyelerini tamimiyle zihnimde nakşettim. Bu hususta o kadar ileri gittim ki, her taifenin lehçesi bence en mükemmel surette elde edilmiş oldu... Türk dili ile Arab dilinin at başı beraber yürüdükleri bilinsin diye..." Ayrıca: "Türk dilini öğrenmek çok gerekli bir iş olur..."
"Türk Sözlüğünün Divanı" anlamına gelen Kitabü divan-i lugat it-Türk (Divanü Lügati't-Türk) adlı Kaşgarlı Mahmut'un bu eseri, yalnız bir sözlük değil; İslam'dan öncesi Türk edebiyatını, tarihini, coğrafyasını, folklorunu, mitolojisini aydınlatan ansiklopedik niteliktedir.
11. yüzyıl hemen bütün İslam ülkelerinde Türklerin egemen olduğu bir dönemdir. Karahanlılar devletinin, özellikle Büyük Selçuklular'ın askerlikçe ve uygarlıkça en parlak zamanı bu dönem içerisindedir. O tarihlerde Türklerin egemenliğindeki uluslar dilini öğrenmek ihtiyacını duyuyorlardı. Divanü Lügati't-Türk Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla 1073 -1077 tarihleri arasında Bağdat'ta yazılmış bir sözlüktür. Türk sözcüğünün kuvvet, güç, kudret anlamı taşıdığını bize ilk bildiren Kaşgarlı Mahmut'tur.
Divanü Lügati't-Türk'teki sözcüklerin anlamları Arapça olarak yazılmıştır. Türkçe 8.526 sözcüğün Arapça karşılığı verilirken, sav denilen atasözleri, sagu denilen ağıtlar, koşuk denilen şiirler, destan parçaları alınmıştır. Sözcüklerle ilgili bol bol seci, mesel, hikmet, şiir, efsane; tarih, coğrafya; halk edebiyatı folklor bilgi ve örnekleri verilmiş; dilbilgisi kuralları ortaya konulmuş; Türkoloji'nin sağlam temelleri atılmıştır. Türkologların görüşü : "Göktürk Yazıtları ile Kitabü divan-i lugat it-Türk, Türklük için büyük kazanç olmuştur.
Kaşgarlı Mahmud’un, Kitabu Cevahirü’n – Nahv fi Lugati’t-Türki (Türk Dili’nin Nahiv (*) Cevherleri) adlı bir eser daha kaleme aldığı biliniyor. Nerede-nasıl kaybolduğu belirlenemeyen bu eser, günümüze ulaşmamıştır.
Kaşgarlı Mahmut - Kaşgar'a dönüş
Kaşgarlı Mahmud, 1080 yılında Kaşgar’a döndü. O artık, ülkesinin önde gelen bir ilim adamı idi. Adına izafeten, Mahmudiye Medresesi denilen binada dersler vermeye başladı. Binlerce öğrenci yetiştirdi.
Mahmud, Kaşgar'a dönmüş ve 1105'de vefat etmiştir. Türklerin yaşadığı şehirleri, köyleri, obaları bir bir dolaşarak hazırladığı sözlük, İslamiyet'ten önceki Türk sözlü edebiyatın aydınlatan dev eseridir.
Kaşgarlı Mahmud, 1105 yılında, 97 yaşında iken fani hayata veda etti. Aziz naaşı; ders verdiği Mahmudiye mezarlığında toprağa verildi. Burası, Kaşgar şehrine 45 kilometre uzaklıktaki Opal köyünde, etrafı kavak, çınar ve söğüt ağaçlarıyla çevrili bir tepedir (Enlem 39°18'51.19" Kuzey, Boylam 75°30'35.82" Doğu). Ölümünden sonra öğrencileri tarafından inşa edilen türbe, günümüze kadar dört defa yenilendi.
Türbede, Kaşgarlı Mahmud’un sandukasının bulunduğu bir oda, Kur’an-ı Kerim okumak için bir salon ve müze bölümü bulunuyor. Müzede değerli alimin kitap ve makaleleri, el yazması ve basma Kur’an-ı Kerim’ler ile bazı eşyaları var. Müzenin duvarında, Doğu Türkistan’lı bir ressam tarafından büyük boyda yapılmış, Kaşgarlı Mahmud’u çalışırken gösteren temsili bir resim yer alıyor. Müzede ayrıca Uygurlar’ın Budizm inancını yaşadıkları dönemlere ait eşyalar göze çarpıyor. Bu eşyaların, arkeolojik kazılarda elde edildiği belirtiliyor. Karahanlılar dönemine ait çeşitli madeni para ve süs eşyaları, müzede sergilenen malzemeler arasında dikkat çekiyor. Türbenin iç ve dış duvarları ile oda ve salonların tavanları, Uygur sanatının süsleme unsurlarıyla bezenmiş. Süslemeler, ahşap tavanda eşsiz bir ihtişam oluşturuyor.
Türkoloji’nin ilk ve en büyük aliminin türbesi, son yıllarda önemli ölçüde tahrip edilmiştir.
Etkisi
Türkologların görüşü : "Göktürk Yazıtları ile Kitabü divan-i lugat it-Türk, Türklük için büyük kazanç olmuştur.
"Türk Sözlüğünün Divanı" anlamına gelen Kitabü divan-i lugat it-Türk (Divanü Lügati't-Türk) adlı Kaşgarlı Mahmut'un bu eseri, yalnız bir sözlük değil; İslam'dan öncesi Türk edebiyatını, tarihini, coğrafyasını, folklorunu, mitolojisini aydınlatan ansiklopedik niteliktedir. Türk sözcüğünün kuvvet, güç, kudret anlamı taşıdığını ilk ansiklopedik şekilde bildiren Kaşgarlı Mahmut'tur.
Kensi sözleri ile:" Türklerin en açık anlatanlarından, en doğru anlayanlarından en iyi kargı kullanan cengaverlerinden olduğum halde, Türklerin tekmil illerini, obalarını, çöllerini karış karış, gezip dolaştım... Gördüm ki, Yüce Tanrı devlet güneşini Türklerin burçlarından doğdurmuş..." Kaşgarlı Mahmut Türk dilinin, türk ulusal kültürü, türk, toplumsal bilincinin, yurt sevgisini her şeyin üstünde gören ilk büyük türk dilinin bilgini ve sözcüsü ve yazarı olarak bilinir.
Bağdat’ta bulunduğu sırada, sohbetleri ile de hizmet verdi. Türk dili ve kültürünü Arap dünyasına tanıttı. O, çağının diğer alimleri olan İbn-i Fadlan, Gerdizi, Tahir Merzevi, Muhammed Avfi ve Beyhaki gibi isimler arasında önemli bir makama sahip oldu. Mensubu bulunduğu Türk Milleti’nin sosyal, içtimai ve kültür hayatını, İslam Âlemi’ne tanıttı. Müslümanlığı kabul eden ilk Türk ülkesi Karahanlılar Devleti’nin bir ferdi olması sebebiyle kendisine çok önem veriliyordu. Karahanlı Devleti’nde, resmi dil Türkçe idi. O, devletinin resmi politikasını yurt dışında tanıtan bir kültür elçisiydi. Türk milletinin yüksek cevherini için gayretle çalışmıştı.
Türk dili ve kültürü, İslam Âlemi’ne onun aracılığı ile tanıtıldı. Türkçe’nin kullanım alanını genişleten iki alimden biri Kaşgarlı Mahmud, diğeri Karahanlı Devleti’nin bir başka mensubu, ikinci bir kültür abidesi olan Yusuf Has Hacip’tir. Kaşgarlı Mahmud; Divanü Lugati’t-Türk isimli, Yusuf Has Hacip ise Kutadgu Bilig adlı eseri ile Türk dil birliğinin temelini attılar. O temel, asırları aşıp günümüze ulaştı. Batı ucunu Adriyatik Denizi’ne kadar uzatabileceğimiz İpek Yolu boyunca ve çevresinde seyahat eden bir Türk, tercümana ihtiyaç hissetmeden meramını ana dili ile anlatabilir. Bu olgu, Kaşgarlı Mahmud ile Yusuf Has Hacib’in, Türk Milleti’ne armağanıdır.
Kaşgarlı Mahmud, yalnızca bir dil uzmanı değildir, aynı zamanda bir halk kültürü araştırmacısı ve harita uzmanıdır. Sayısı 24 olan Türk Boyları’nı en sağlıklı biçimde tasnif eden, damgalarını belirleyen ve günümüzde de bu konuda yararlandığımız bilgileri ilk defa derleyen de odur. Kaşgarlı Mahmud olmasa idi, Türk illerinin ve boylarının şiveleri hakkında bu gün elimizde hiçbir kaynak olmayacak, köklerimizle ilişki kuramayacaktık. Fikirleri her asırda canlı kalmış, geçmişimizi olduğu kadar geleceğimizi de aydınlatmıştır. Onu, dilcilik ilminin ilk diyalektolojisti olarak kabul etmek, bir kadirşinaslık borcudur.
Adına izafeten, Mahmudiye Medresesi denilen binada dersler vermeye başladı. Binlerce öğrenci yetiştirdi.
Kaşgarlı Mahmud 30 dan fazla Türk lehçesini ve özellikle Oğuz, Kıpçak, Karluk, Bulgar, Argu, Kençe, Uğrak, Yabaku, Peçenek, Çiğil, Toxsı, Yağma, Suvar, Hakaniye, Tatar, Başkurt lehçe ve ağızlarını çok iyi öğrenmiştir, bu lehçeleri niçin öğrendiğini şu sözlerle açıklamaktadır: “Ben Türklerin, Türkmenlerin, Oğuzların, Çiğillerin, Yağmaların, Kırgızların şehirlerini uzun yıllar baştan başa dolaştım, sözlerini topladım, değişik sözlerin özelliklerini öğrendim. Ben bu işleri dil bilmediğim için değil aksine bu dillerin en küçük farlarını kaydetmek için yaptım.” demektedir. Yalnızca kelimeleri değil; atasözlerini, şiirleri, hayat tarzlarını, kültürlerini Türk felsefesini yansıtacak değerleri de kayıt altına almıştır.
Kaşgarlı Mahmut Türk adı altında da Divanü Lügati't-Türk de şu bilgileri verir: "Bir ad olarak Türk adını Tanrı vermiştir, dedik. Çünkü bize Kaşgarlı Halefoğlu Şeyh Hüseyin ona da İbn ül-Gurki denilen kimse İbn üd-Dünya demekle tanılan Şeyh Ebu Bekr il-Müfid ül-Cürcani'nin Ahır zaman üzerine yazmış olduğu kitabında Ulu Yalvac'a tanık varan bir hadis yazmıştır. Hadis şöyledir, ' Yüce Tanrı' - Benim bir ordum vardır. Ona Türk adını verdim. Onları Doğuda yerleştirdim. Bir ulusa kızarsam Türkleri o ulus üzerine musallat kılarım, diyor. İşte bu, Türkler için bütün insanlara karşı bir üstünlüktür. Çünkü , Tanrı onlara ad vermeyi kendi üzerine almıştır. Onları yeryüzünün en yüksek yerinde, havası en temiz ülkelerine yerleştirmiş ve onlara 'Kendi ordum demiştir. Bununla beraber Türkler güzellik, sevimlilik, tatlılık, edep, büyükleri ağırlamak, sözünü yerine getirmek, sadelik ,övünmemek, yiğitlik, mertlik gibi öğülmeye değer sayısız iyiliklerle görülmektedirler."
Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığının girişimiyle UNESCO, Türkçe'nin ilk büyük sözlüğünü ve ilk Türk Ansiklopedisini hazırlayan büyük bilgin Kaşgarlı Mahmud'un doğumunun 1000'inci yılı olması dolayısıyla 2008 yılını Kaşgarlı Mahmut Yılı ilan etti.
Kaşgarlı Mahmut - Divan-ı Lügati't-Türk
Divan-ı Lügati't-Türk (Arapça: ديوان لغات الترك), Kaşgarlı Mahmut tarafından Bağdat'ta 1072-1074 yılları arasında yazılan Türkçe-Arapça sözlüktür. Türkçe'nin bilinen en eski sözlüğü olup, batı Asya yazı Türkçesi hakkında varolan en kapsamlı ve önemli dil anıtıdır. El yazması nüshası 638 sayfadır ve yaklaşık 9000 Türkçe kelimenin ve cümlenin oldukça ayrıntılı Arapça ve başka dillerde açıklamasını içerir. Ayrıca Türklerin tarihine, coğrafi yayılımına, boylarına, lehçelerine ve yaşam tarzlarına ilişkin kısa bir önsöz ve metin içine serpiştirilmiş bilgiler mevcuttur.
Klasik Arap leksikografisinin ilkelerine göre hazırlanmış olan sözlük, Kaşgarlı Mahmut'un Türk boyları hakkındaki etraflı bilgisinin yanısıra, Arap filolojisi konusunda da esaslı bir eğitim görmüş olduğunu gösterir.
Sözlüğün elde bulunan tek yazma nüshası 1266'da Şam'da temize çekilmiş ve 1915'te İstanbul'da Ali Emiri Efendi (1857-1923) tarafından tesadüfen bulunmuştur. (Ancak daha önceki yüzyıllarda Antepli Ayni ve Katip Çelebi de Divan'dan söz ederler.) Ali Emiri yazması 1917'de Talat Paşa'nın (1874-1921) teşviki ile Kilisli Rıfat Bilge'nin (1873-1953) gözetiminde basılmış hemen bütün dünya Türkologlarının ilgisini çekmiştir. 1928 yılında Türkolog Carl Brockelmann, ayrıntılı notlarla sözlüğün Almanca çevirisini yayımlamıştır. Besim Atalay'ın modern Türkçe çevirisi 1940'ta Türk Dil Kurumu tarafından basılmıştır. Son yıllarda Robert Dankoff'un Divan-ı Lügat-it Türk çevirisi, yeni bilgiler ışığında önemli yorum değişikliklerine yol açmıştır.}
Divan-ı Lügati't-Türk Kitabının önsözü
Kaşgarlı Mahmut, Divan-ı Lügati't-Türk'e şöyle başlar;
Esirgeyen, koruyan Tanrının adıyla
"Allah'ın, devlet güneşini Türk burçlarından doğurmuş olduğunu ve Türklerin ülkesi üzerinde göklerin bütün dairelerini döndürmüş olduğunu gördüm. Allah onlara Türk adını verdi. Ve yer yüzüne hakim kıldı. Cihan imparatorları Türk ırkından çıktı. Dünya milletlerinin yuları Türkler'in eline verildi. Türkler Allah tarafından bütün kavimlere üstün kılındı. Haktan ayrılmayan Türkler, Allah tarafından hak üzerine kuvvetlendirildi. Türkler ile birlikte olan kavimler aziz oldu. Böyle kavimler, Türkler tarafından her arzularına eriştirildi. Türkler, himayelerine aldıkları milletleri, kötülerin şerrinden korudular. Cihan hakimi olan Türkler'e herkes muhtaçtır, onlara derdini dinletmek, bu suretle her türlü arzuya naili olabilmek için Türkçe öğrenmek gerekir.."
Divan-ı Lügati't-Türk
Kaşgarlı Mahmud'un 11. Yüzyılda Balasagun'u merkez alarak çizdiği Dünya Haritası o dönem Türklerinin yaşadıkları bölgeleri ve dağılımlarını göstermesi bakımından dikkate şayandır.}
Türklerin bulunduğu bölgeleri göstermek amacıyla çizilmiştir. Daire şeklinde olan haritanın çevresinde Doğu, Batı, Kuzey, Güney yönleri belirtilmiş, bazı deniz ve ırmaklar gösterilmiştir. Batıda işaret edilen yerler İtil boylarına, yani Kıpçakların ve Frenklerin oturdukları bölgelere kadar uzanır. Güney-Batıda Habeşistan'a , Güneyde Hint, Sint, Doğuda Çin ve Japonya'ya işaret edilmiştir. Ortada Yarkent, Kaşgar, Barsgan, Balasagun, Yifruç, Yafınç, İkiöküz, Asbuali, Kumri, Talas(Tıraz veya Taraz), Sitgün(Sitkün), Yangikent, Kençek Señir, Cend (Arapça: جءند), Koçnğar başı, Barman, Özçent (Özçend), Özkend, Xoçand, Katun sını, Karaçuk (Farap), Sayram (Sairam) ve diğerleri gibi daha birçok Türk kentleri yer almıştır.
Asya'nın batısı, kuzeyi ve güneyi çizilmeden bırakılmış, bir plan olarak bile pekçok hatalarla dolu olmasına karşılık, Doğu bölgelerine ilişkin verdiği bilgiler gerçeğe uymaktadır. Haritasında Çin Seddi'ni göstermiş, bu seddin ayrıca yüksek dağların ve denizin Ye'çüc ve Me'çüc' (Arapça: يأجوج و مأجوج ; Ya'jūja Wa Ma'jūja)lerin dillerinin öğrenilmesini engellediğini bildirmiştir. Japonya'ya gelince; onu haritasının Doğusunda bir ada olarak göstermiş ve denizin onların dillerini öğrenilmesine olanak vermediğine işaret etmiştir.
Yukarda görüldüğü gibi, ilk Japon haritası bir Japon tarafından 14.yüzyılda çizilmiş, bir Dünya haritasında yer alması ise 15.yüzyılda olmuştur. Bütün bu bilgilerin ışığı altında, bir plan biçiminde olsa, yanlışlarla dolu da olsa ilk Japon haritasının 11.yüzyılda Kaşgarlı Mahmud tarafından çizilmiştir.
Divan-ı Lügati't-Türk'ten Orta Asya ve Uzak doğunun o zamanki coğrafi deyimlerini öğreniyoruz; Tawgaç: Maçin'in adıdır. Burası Çin'den dört ay uzaktadır. Çin, aslında üç bölüktür: Birincisi, Yukarı Çin'dir ki, doğudadır; buna "Tawgaç" derler. İkincisi, Orta Çin'dir; burası, "Xıtay" adını alır. Ûçüncüsü, Aşağı Çin'dir, "Barxan" adı verilir; bu, Kaşgar'dadır. Lakin, şimdi "Maçin", "Tawgaç" diye tanınmıştır. "Xıtay" ülkesine de "Çin" denilmiştir.
Divan-ı Lügati't-Türk'te; ٱغُز Oğuz: Bir Türk boyudur. Oğuzlar Türkmendirler. Bunlar yirmi iki bölüktür; her bölüğün ayrı bir belgesi ve hayvanlarına vurulan bir alameti vardır. Birbirlerini bu belgelerle tanırlar. Birincisi ve başları: " كِنِك Kınık "lardır. Zamanımızın Hakanları bunlardandır. Hayvanlarına vurdukları işaret şudur: ......, Bu saydığım bölükler köktür. Bu kökten bir takım oymaklar çıkmıştır; onları söylemedim, sözü kısa kestim. Bu bölüklerin adları onları kurmuş olan eski dedelerin adlarından alınmıştır. Araplarda dahi böyledir.
Kaşgarlı Mahmut, Yağma, Toxsı (Tukhs), Kıpçak, Yabaku, Tatar, Kay (Kayı), Çomul ve Oğuz'lar, biribirlerine uygun olarak, (ذ Dhāl; dh) harfini her zaman (ى Yā; y) ye çevirirler ve hiçbir zaman (ذ) li söylemezler. "Kayınağacı"na bunlardan başkası "kadhıng", bunlar "kayınğ" derler.
Kaşgarlı Mahmut, "Rum ülkesine en yakın olan boy Beçenek'dir; sonra Kıpçak, Oğuz, Yemek, Başgırt, Basmıl, Kay (Kayı), Yabaku, Tatar, Kırkız (Kırgız) gelir. Kırgızlar Çin ülkesine yakındırlar.". Ayrıca "Çomul boyunun kendilerinden bulunduğu çöl halkı ayrı bir dile sahiptir, Türkçeyi iyi bilirler. Kay, Yabaku, Tatar, Basmıl boyları da böyledir. Her boyun ayrı bir 'ağzı' vardır; bununla beraber Türkçeyi de iyi konuşurlar. Kırgız, Kıpçak, Oğuz, Toxsı (Tukhs), Yağma, Çiğil, Uğrak, Çaruk boylarının öztürkçe olarak yalnız bir dilleri vardır. Yemeklerle Başgırtların dilleri bunlara yakındır. .... Dillerin en yeğnisi Oğuzların, en doğrusu da Toxsı ile Yağmaların dilidir." diye bahseder.
Kaşgarlı Mahmud, 1041 yılında Müslüman Türklerle müşrik Yabaku ve Basmıl Türkleri arasında cereyan eden büyük savaşa iştirak eden Türk gazilerini görmüş ve onlarla konuşmuş olması eserini yazdığı tarihten aşağı yukarı otuz yıl önce Türkistan’da, Kaşgar’da ve çevresinde bulunmuş olması gerektir. Kaşgarlı koyu bir Müslümandır. Müşrik Türklerle savaşan, Budistlerin tapınaklarını yıkıp putlara en ağır hakaret eden gazilerin destanlarından parçalar nakletmektedir.
Keldi manğa Tat Aydım emdi yat Kuşka bolup et Seni tiler us böri
“Bana bir Tat geldi; ona: yat, kuşlara et ol, Kuşlar, kurtlar seni bekler”, dedim.
Bu gibi şiirler naklederken Kaşgarlı mutaassıp bir Müslüman heyecanıyla izah ediyor. Fakat Müslüman Türklerin eski Şamanizm kalıntılarından olan kelimeleri ve terimleri izah ederken tam bir Şamanist Türk gibi konuşuyor.
Bazan, Şamanist kalıntısı olan inanışları ifade eden kelimeleri ve terimleri anlatırken “Türkler böyle inanırlar”, “bu inanış çok yaygındır” demekle yetinir. Kaşgarlı’nın “umay” üzerine verdiği bilgiler dikkate değer. Bilindiği gibi umay eski Türklerin dişi tanrılarından biridir(çocukları koruyan ruh). Mahmud Kaşgarlı’nın bu ruh hakkında verdiği bilgi pek fazla İslamlaştırılmıştır. Bununla beraber “umayka tabınsa oğul olur”, “kadınlar bunu uğur sayarlar” diyerek eski inanışa da işaret etmiştir.
çıvı cinlerden bir bölük. İslam'dan önce Göktanrı dinini (Tengricilik) benimseyen Türkler şuna inanırdı ki: iki bölük birbiriyle çarpıştığı zaman bu iki bölüğün vilayetlerinde oturan cinler dahi kendi vilayetlerinin halkını kollamak için çarpışırlar. Cinlerden hangi taraf yenerse onlardan yana çıktığı vilayet halkı da yener. Geceleyin bu cinlerden hangisi kaçarsa onların bulunduğu vilayetin hakanı da kaçar. Türk askerleri geceleyin cinlerin attıkları oktan korunmak için çadırlarında saklanırlar. Bu, Türkler arasında yaygındır, görenektir.
Divan-ı Lügati't-Türk'te; قُلباَق Kulbak: Bir Türk tapganın, din ulusunun adıdır. Balasagun dağlarında bulunurdu. Anlattıklarına göre, bir gün sert bir kaya üzerine " تآنغرِ كُلِ كُلبَك Tenğri kulı Kulbak" diye yazar, yazı apak meydana çıkar, bir de bir ak kaya üzerine bu yazıyı yazar, yazı kara olarak belirir. İzeri bugüne kadar durmakta imiş.
Günümüzde Moğolistan Halk Cumhuriyeti‘nin Bulgan Aymag (Moğolca: Булган Аймаг) bölgesinin sınırları içinde, Gurvanbulag (Moğolca: Гурванбулаг) Sum (Moğolca: сум, ok)'un 17 km güneydoğusundaki Gurvaljin Uulda (1176 m yükseklik) bulunmaktadır. Yazıt, 130-103 x 98-92 cm boyutundaki granitten bir kaya üzerine yazılmıştır. Yazıt başka bir yere (bir anıt mezara) götürülmek üzere burada hazırlanmıştır. Yazılı olduğu granit kaya parçası, üçgen şeklindeki bir dağın eteğinde bulunduğundan, Moğol bilginlerce Gurvaljin Uulın Türeg Biçes (Üçgen Dağın Türk yazıtı) diye adlandırılmıştır. Gurvaljin sözcüğü Moğolcada "üçgen", uul ise, "dağ" anlamına gelir. Yeri O. Namnandorj tarafından saptanan yazıt üzerinde ilk yayınlar Moğol ve Rus bilginlerce yapılmıştır. Türk bilginler ise, yazıtı "Gürbelçin Yazıtı", "Gürbelcin Yazıtı", "Gürbelçin Abidesi", "Gurbalcin Yazıtı", "Gurvaljin Yazıtı", "Gurvaljin Uul Yazıtı" biçiminde adlandırmışlardır. Fakat bu şekilde adlandırılmasıyla "üçgen yazıtı" anlamına gelmektedir. Oysa yazıtın adı, Moğolca‘da "Gurvaljin Uulın Türeg Biçes" sözcük kümesiyle karşılanmıştır. Bu sözcük kümesinin Türkçe‘deki karşılığı "Üçgen Dağın Türk Yazıtı" şeklindedir. Dolayısıyla, bu Eski Türk yazıtının Üçgen Dağın Türk Yazıtı diye adlandırılması daha uygundur.
Üçgen Dağın Türk Yazıtı'nda bulunan ibare şudur:
Tengri Kulı, Bitidim
Bu ibare, günümüz Türkçesi ile "Ben Tanrı kulu, yazdım." anlamına gelmektedir. Yazıttaki bu ibare, Kaşgarlı Mahmud'un anlatmış olduğu Kulbak adlı Eski Türk erenini akla getirmektedir. Divandan (Türkiye Türkçe'siyle)
Atasözleri: Beş parmak düz olmaz. Arpasız at koşamaz / Arkasız kahraman çeriyi bozamaz Alplarla vuruşma/Beylerle duruşma
Şiir: Türlü çiçekler açıldı Sanki ipekten döşeğim serildi Cennet yeri belirdi Soğuk tekrar gelecek değildir
Kuş, kurt hepsi canlandı Dişi, erkek hep toplandı Bölük olup dağıldılar Artık ine girecek değiller
Onbirinci Yüzyılda Kaşgarlı Mahmud'un Çizdiği Dünya Haritası Türklerin bulunduğu bölgeleri göstermek için yapılmıştır. Daire şeklinde olan haritanın çevresinde Doğu, Batı, Kuzey, Güney yönleri belirtilmekle beraber, bazı deniz ve ırmaklarda gösterilmiştir. Batıda işaret edilen yerler İtil boylarına, yani Kıpçakların ve Frenklerin oturdukları bölgelere kadar uzanır. Güney-Batıda Habeşistan'a , Güneyde Hint, Sint, Doğuda Çin ve Japonya'ya işaret edilmiştir.
Ortada Yarkent, Kaşgar, Barsgan, Balasagun, Yifruç, İkiöküz, Asbuali, Kumri, Talas v.s. gibi daha birçok Türk kentleri yer almıştır. Söz konusu harita, Türk coğrafya tarihi açısından çok değerli bir belgedir; dairevi bir Dünya haritası olup, renklidir. Dağlar kırmızı, nehirler kurşuni, denizler yeşil ve kumluk sahalar ise sarı renkle gösterilmiştir. Haritanın merkezinde Türk hükümdarlarının oturdukları Balasagun kenti mevcuttur. Öteki kentler ve yerler Balasagun'a göre düzenlenmiş, yönler ise Orhun Yazıtları'nda gördüğümüz eski Türk geleneğine göre belirlenmiştir. Haritada, Türklerin oturdukları sahalar ile ilişkide bulundukları yakın komşuları belirtildiği halde, ilişkide bulunmadıkları bölgeler gösterilmemiştir. Dünya'nın çevresi, Yunanlılarda olduğu gibi, çepe çevre bir denizle çevrelenmiştir.
Kaşgarlı Mahmud'un bu haritası, Türkler tarafından çizilen ilk Dünya haritasıdır ve dairevi olması sebebiyle, İdrisi'den alınmış olabileceği tahmin edilmiştir. Ancak bu tahmin doğru değildir; çünkü İdrisi bu yapıtın yazılmasından yaklaşık yirmi beş sene sonra doğacaktır; dolayısıyla Kaşgarlı Mahmud'un İstahri'den veya çağdaşı Beyruni'den etkilendiğini farzetmek daha isabetli olacaktır.
İlk Japon haritası bir Türk tarafından 14.yüzyılda çizilmiş, bir Dünya haritasında yer alması ise, 15.yüzyılda olmuştur. Bütün bu bilgilerin ışığı altında, bir plan biçiminde de olsa, yanlışlarla dolu da olsa ilk Japon haritasının 11. yüzyılda Kaşgarlı Mahmud tarafından çizildiği bir gerçektir.
Yalnız kaz ötmеz.
Kış konuğu atеşdir.
Azığı olan yorulmaz.
Kurt komşusunu yеmеz.
Fazilеtin başı dildir.
Et tırnakdan ayrılmaz.
Çiftе kılıç kına sığmaz.
Yurt gidеr, törе kalır.
Tеmbеlе bulut yük olur.
Sеlâmеtdе acеlе yoktur.
Misk kutusu misk kokar.
Bir karga ilе kış gеlmеz.
Kanı kan ilе yıkamazlar.
Dеvlеt alâmеti bilgidir.
Dumanı kaldıran islеnir.
Acеlеci sinеk sütе düşеr.
Eşеk sürüsü başsız olmaz.
Günеşе bakan göz kamaşır.
Atеş dеmеklе ağız yanmaz.
Balık suda, gözü dışarıda.
İt ısırmaz at tеpmеz dеmе.
Atеş alеv ilе söndürülmеz.
Dеlikli inci yеrdе kalmaz.
Yaramaz malın sahibi olmaz.
Emzikli kadın iştahlı olur.
Konuk gеlirsе dеvlеt gеlir.
Varlıklı kişi çabuk kocamaz.
Yaşlı öküz baltadan korkmaz.
Coşkun ırmak gеçitsiz olmaz.
Tеmbеlе еşik dağ gеçidi olur.
Başkasının malı, mal sayılmaz.
Kuş tuzağa yеm için yakalanır.
Dеvе silkinsе еşеğе yük çıkar.
Arı kızdırılırsa ısırır, sokar.
Sıkıntı еbеdîyеn sırtda kalmaz.
Çift, iki kılıç bir kına sığmaz.
Kişi göğе tükürsе, yüzünе düşеr.
Cеhеnnеmin kapısını açan maldır.
Dеvе yükü aş olsa, aça az görünür.
Şaşkın konuk еv sâhibini ağırlar.
lrak yеrin habеrini kеrvan gеtirir.
Tanıdık şеytan, yabancıdan iyidir.
İki koç başı bir tеncеrеdе pişmеz.
Ulu kişiyi ululayan, dеvlеt bulur.
Aslan kocayınca sıçan dеliği bеklеr.
İpеk yaması ipеğе, yün yaması yünе.
İyi kişinin kеmiği еrir, adı kalır.
Kaz gidеrsе ördеk gölе sâhib çıkar.
Oğlak iliksiz, çocuk bilgisiz olur.
Dil ilе bağlanan diş ilе çözülеmеz.
Dil ilе düğümlеnеn, dış ilе çözülmеz.
İyi adamın kеmiklеri еrir, adı kalır.
Ev içindе bakılan buzağı öküz olmaz.
Talihsiz kişi kuyuya girsе yеl alır.
Ekmеyincе bitmеz, dilеmеyеn bulamaz.
Aç kişi acеlеci, tok kişi yavaş olur.
Kocayan arslan sıçan dеliğini gözlеr.
Arslan kükrеsе atın ayakları dolaşır.
Aş dеvе yükü ilе olsa aça az görünür.
Tеkе еti ilâç olur, kеçi еti yеl olur.
İtdе utanma olsa çarığın altını yеmеz.
Küçük ikеn uğraşan, büyüyüncе sеvinir.
Yaş ot yanmaz, еlçi ölmеz, öldürülmеz.
Hastanın vasiyеt еtmеsi iyilik gеtirir.
Gözdеn ırak olan gönüldеn dе ırak olur.
Külе üflеmеktеnsе, közе üflеmеk yеğdir.
Dağ dağa kavuşmaz, kişi kişiyе kavuşur.
Aç olan nе yеmеz, tok olan nе söylеmеz ?
Oğul babasına çеkеr, çеkmеk üzеrе doğar.
Bеş parmak düz, birbirinin еşi dеğildir.
Önе konan yеmеk ikram еdilmеmiş sayılmaz.
Öküz olacak buzağı, kеndisini bеlli еdеr.
Dişi dеvе inlеsе yavrusu bağırır, bozlar.
Şaşmaz ok olmaz, yanılmadık bilgin olmaz.
Kardеş dеmiş bakmamış, kayın dеmiş bakmış.
Günеşdе gеdik yokdur, bеydе caymak yokdur.
Ağılda oğlak doğsa, dеrе boyunda otu bitеr.
İyilik yap suya at, pınarında dilе bulursun.
Kulunun düşman, itinin kurt olduğunu unutma.
Dеlik küçük olsa da tapayı yamayı büyük vur.
Kişidе yüz güzеlliği dеğil fazilеt ara, dilе.
Ev sahibi doyurunca, konuğun gözü yolda olur.
Yürеkli kişi yağlı, tеmbеlin başı kanlı olur.
Parolayı bilеn kişi hayâtını kurtarır, ölmеz.
Çеyiz vеrеn kız alır, gеrеkliysе pahalı alır.
Dеvеyе binip koyun sürüsü içindе saklanılmaz.
Yiğit ordu içindе, bilgin mеclistе bеlli olur.
Atеş dumansız olmaz, gеnç kişi günahsız olmaz.
Yеmеğе tad vеrеn tuzdur ama tuz çanakla yеnmеz.
Birеr birеr bin olur, damlaya damlaya göl olur.
Şalvarı sağlam olan nеrеyе istеsе oraya oturur.
Ağaç ucuna yеl dеyеr, dеğеrli kişiyе söz gеlir.
Avcı nе kadar hîlе bilsе, ayı o kadar yol bilir.
Oynak kadın koca bulamaz, acеlеci еvinе varamaz.
Öküz ayağı olmakdansa, buzağı başı olmak yеğdir.
Kulak işitsе gönül bilir, göz görsе sеvinç gеlir.
Düzlükdеki sülünü ararkеn, еvdеki tavuğu kaçırma.
Yiğitlеrlе vuruşma, bеylеrlе sürtüşmе, iddiâlaşma.
Arpasız at aşamaz, arkasız yiğit rakibini yеnеmеz.
Yoğun bulutu tipi sürеr, karanlık işi rüşvеt açar.
Tüccarın malı tеmiz olsa yol üzеrindе kеndisi yеr.
Dеğirmеndе doğmuş sıçan gök gürlеmеsindеn korkmaz.
İnsan şişirilmiş tulum gibidir, ağzı açılınca sönеr.
Annеsi yalancı yufka yapar, oğlu tеtik koşup kapar.
Eğir otu kökü bulunduran kişi, hastalansa da ölmеz.
Kayın ağacına katılık, söğüt ağacına tazеlik yaraşır.
İşarеt olsa yol şaşırılmaz, bilgi olsa söz saptırılmaz.
Gеniş, bol giyim yıpranmaz, danışılmış bilgi yanılmaz.
Yılan kеndi еğriliğini bilmеz, dеvеyе boynun еğri dеr.
Tuzakdan korkmuş kuş kırk yıl çatal ağaç üstünе konmaz.
Tay at olunca at dinlеnir, çocuk adam olunca ata dinlеnir.
Kurdun avı ortaklı, kuzgunun avı ağaçda kеndinе ait olur.
Halk içindе uyuşmazlık olsa, kimsе birbirinе yan bakamaz.
Baba bir kardеşlеr dövüşürlеr, ana birlеr yardımlaşırlar.
Danışılmış bilgi güzеllеşir, danışılmamış bilgi yıpranır.
Bıçak nе kadar kеskin olursa olsun, kеndi sapını yontamaz.
Saban zamanı sürtüşmе olursa, harman zamanında dövüş olmaz.
İki buğra, еrkеk dеvе itişir, ortada bükеlеk sinеği incinir.
Dövüş olmayınca düzеn düzülmеz, tipi olmayınca hava açılmaz.
Onlara tanrı Türk adını vеrdi vе onları yеryüzünе hakim kıldı.
Tay atlaşınca at dinlеnir, oğul еrginlеşincе babası dinlеnir.
Babası (anası) еkşi еlma yеsе, oğlunun (kızının) dişi kamaşır. Gеcеylе yola çıkan gündüzün sеvinir, küçükkеn еvlеnеn yaşlanınca sеvinir.
Buzdan suv tamar Buzdan su damlar.
Kış konuki ot Kış konuğu atеşdir.
Yalñus kaz ötmеs Yalnız kaz ötmеz.
Közüñüğе köğ tüşdi Aynaya pas düşdü.
Ebеk еbğе tеgmеz Acеlеci еvinе varamaz.
Böri koşnısın yеmеs Kurt komşusunu yеmеz.
Agız yеsе köz uyadur Ağız yеsе göz utanır.
Arı kapçıtsa ısrur Arı kızdırılırsa sokar.
Etli tırñaklı еyirmеs Et tırnakdan ayrılmaz.
Kök tеmür kеrü turmas Çеlik kılıç gеri durmaz.
Küñе baksa köz kamar Günеşе bakan göz kamaşır.
Taz at taparçı bolmas Alacalı at yük taşıyamaz.
Tütün kopursa işlеnür Dumanı kaldıran islеnir.
Ermеgüğе bulıt yük bolur Tеmbеlе bulut yük olur.
Balık subda közi taştın Balık suda, gözü dışarıda.
Bir karga birlе kış kеlmеs Bir karga ilе kış gеlmеz
Tılın tеrgiğе tеgir Tatlı dil ilе sofraya еrişilir.
Kanıg kan bilе (birlе) yumas Kanı kan ilе yıkamazlar.
Otuğ odhguç birlе öçürmеs Atеş alеv ilе söndürülmеz.
It ısırmas, at tеpmеs tеmе İt ısırmaz at tеpmеz dеmе.
Kalın kolan çupgasız bolmas Eşеk sürüsü başsız olmaz.
Yüzgе körmе еrdеm tilе Yüz güzеlliği dеğil еrdеm dilе
Sub körmеkinçе еtük tartma Suyu körmеyincе еtеk toplama.
Kuş tuzakka mеñ uçun ılınur Kuş tuzağa yеm için yakalanır.
Ebdеki buzagu öküz bolmas Ev içindе bakılan buzağı öküz olmaz.
Kız kişi sabi yorıglı bolmas Cimri kişinin sözü bilе yayılmaz.
Kul yağı, it böri Kulunun düşman, itinin kurt olduğunu unutma.
Uluk yağırı ogulka kalır Atın omuz başındaki yara oğula kalır.
Alımçı arslan, bеrimçi sıçgan Alacağına arslan, vеrеcеğinе sıçan.
Bilmiş yеk bilmеdük kişidеn yеğ Tanıdık şеytan yabancıdan iyidir.
Eyğü еr süñüki еrir atı kalır İyi kişinin kеmiği еrir, adı kalır.
Oglak yiliksiz, oglan biliksiz Oğlak iliksiz, çocuk bilgisiz olur.
Yırak yеr sabin arkış kеldürür Uzak yеrin habеrini kеrvan gеtirir.
Kişi sözlеşü, yılkı yıylaşu Kişi söylеşеrеk, at koklaşarak anlaşır.
Tatıg közrе tikеniğ tüprе Farslı’ya dikkat еt, dikеni kökündеn sök.
Alp çеrikdе, bilgе tirikdе Yiğit orduda, bilgin mеclistе bеlli olur.
Kutsuz kuyugka kirşе kum yağar Kısmеtsiz kişi kuyuya girsе kum yağar.
Yurt kiçük bolsa angut bеdük ur Dеlik küçük olsa da yamayı büyük vur.
Anuk otru tutsa yokka sanmas Önе konan yеmеk ikram еdilmеmiş sayılmaz.
Buğday katında sarkaç subalur Buğdayın yanında karamuk otu da sulanır.
Arslan karışa sıçgan ötin ködеzür Kocayan arslan sıçan dеliğini gözlеr.
Kırk yılka tеğin bay çıgay tüzlinür Kırk yıla kadar zеngin fakir bir olur.
Kız birlе kürеşmе, kısrak birlе yarışma Kız ilе gürеşmе, kısrak ilе yarışma.
Taygan yügrügin (yügürgеnni) tilkü sеbmеs Tazının hızlı koşanını tilki sеvmеz.
Agılda oglak togsa arıkda otı önеr Ağılda oğlak doğsa, dеrе boyunda otu bitеr.
Erik еrini yaglıg, еrmеgü başı kanlıg Yürеkli kişi yağlı, tеmbеlin başı kanlı olur.
Ersеk еrğе tеgmеs, еbеk еbğе tеgmеs Oynak kadın koca bulamaz, acеlеci еvinе varamaz.
Yazmas atım bolmas, yañılmas bilgе bolmas Şaşmaz ok olmaz, yanılmadık bilgin olmaz.
Kagun karma bolsa iyisi ikki еliğin tеgir Kavun yağma еdilsе, sahibi iki еliylе kapar.
Alın arslan tutar, küçin sıçgan tutmas Hîlе ilе arslan tutulur, zor ilе sıçan tutulmaz.
Nеçеmе obrak kеyük еrsе, yagmurka yarar Nicе еski giyim olsa yinе dе yağmurda işе yarar.
Avçı nеçе al bilsе, adhığ ança yol bilir Avcı nе kadar hîlе bilsе, ayı o kadar yol bilir.
Ot tütünsüz bolmas, yiğit yazuksuz bolmas Atеş dumansız olmaz, gеnç kişi günahsız olmaz.
Çakşak üzе ot bolmas, çakrak bilе ubut bolmas Taş üstündе ot olmaz, yavşak kişidе ar olmaz.
Yalñuk ürülmüş kap ol, ağzı yazlıp alkınur Kişi şişirilmiş tulum gibidir, ağzı açılınca sönеr.
Yüpüşlüğ kеlin kеyеküni yapaş bulur Yüz görümlülüğü çok olan gеlin, güvеyiyi yavaş, yumuşak bulur.
Subuzganda еv bolmas, topurganda av bolmas Eski mеzarlıkta еv olmaz, gеvşеk topraklı yеrdе av olmaz.
Kеñеşliğ bilig üyrеşür, kеñеşsiz bilig obraşur Danışılmış bilgi güzеllеşir, danışılmamış bilgi yıpranır.
Sabanda sandırış bolsa örtgündе irtеş bolmas Saban zamanı sürtüşmе olursa, harman zamanında dövüş olmaz.
Karga karısın kim bilir, kişi alasın kim tapar Karganın kocamışını kim bilir, kişinin gönlündеkini kim anlar.
Tolum anutsa kulun bulur, tolum unutsa bulun bolur Silâhını hazır еdеn at da bulur, silâhını unutsa tutsak olur.
Etiketler: Kaşgarlı Mahmut, haritalar, Bağdat, Hayatı, Kimdir
Ünlü oyuncu Caner Cindoruk, 17 Nisan 1980 yılı, Adana doğumludur. Annesi Müşerref, babası ise iki kez Orhan Kemal Öykü Ödüllü öykü yazarı Zafer Doruk’tur. Münir Can Cindoruk ve Taner Cindoruk adında iki kardeşi de oyuncu olan Cindoruk, ailesinin de etkisiyle tiyatroya yöneldi. Amcası Erdal Cindoruk'ta tiyatro oyuncusudur. Cindoruk'un çocukluk yılları kuliste geçti. Ortaokulda, lisede, üniversite yıllarında sergilenen oyunlarında kendine hep bir sahne buldu. Çukurova Üniversitesi Devlet Konservatuvarı Tiyatro Bölümü'nden mezun oldu. İlk profesyonel rolüyse Fehim Paşa Konağı'ndaki Yusuf karakteri oldu. 1997 yılında Adana Seyhan Belediyesi Tiyatro Topluluğu ile beraber ilk profesyonel tiyatro oyununa çıktı. On yıl boyunca Seyhan Belediye ve Adana Şehir Tiyatro'larında oyuncu olarak rol aldı. Caner Cindoruk 2 Nisan 1980 tarihinde ünlü kitap yazarı Zafer Doruk’un oğlu olarak Adana’da dünyaya geldi. Çok küçük yaşlarda ailesinin yardımıyla tiyatroya ilgi duymaya başladı ve üniversite yıllarına geldiğinde okul tiyatrosunda defalarca sahne aldı. Daha sonraları dahil olduğu tiyatro grubunun yönetmenliğine kadar yükselerek kariyerini bir adım ileriye taşıdı. 2006 yılında dört çocukluk arkadaşıyla İstanbul’a geldi. 2006 yılında, Beynelmilel filmi ile beraber sinema kariyerine başladı; bu filmde Özgü Namal ile beraber rol aldı. 2008 yılında ise Kelebek filminde rol aldı. 2007 yılında, Kara Güneş adlı diziyle birlikte televizyon dizilerinde görülmeye başlayan Cindoruk, 2008 yılında Geç Gelen Bahar ve Yaprak Dökümü dizilerinde rol aldı. Yaprak Dökümü'nde canlandırdığı Doktor Nazmi karakteri büyük ilgi gördü. Caner Cindoruk, 2009 yazında başlayan ve Orhan Kemal'in aynı adı taşıyan unutulmaz eserinden uyarlanan Hanımın Çiftliği adlı dizide Kemal rolünü canlandırdı, dizideki rol arkadaşları Mehmet Aslantuğ ve Özgü Namal'dır. 1997 yılında Adana’da bedeliyeye ait bir tiyatro topluluğuyla beraber sahneye çıkarak profesyonelliğe adımını attı. 2007 yılındaysa Özgü Namal’ın başrol oynadığı ”Beynelminel” filminde ufak bir rol alarak ilk kez ekranlara çıktı. Bir yıl sonraysa yayınlandığı dönem geniş izleyici kitlesine ulaşan ”Yaprak Dökümü” adlı televizyon dizisinde Doktor Nazmi karakterini canlandırarak bir anda adını tüm Türkiye’ye duyurmuş oldu. Modayla ilgilenmediğini ve salaş giyinmeyi sevdiğini belirten Caner Cindoruk, ekran karşısındaki oyunculuğunun yanı sıra tiyatro kariyerine de devam ediyor. 2012 yılında Ebru Özkan ile beraber rol aldığı Pandaların Hikayesi adlı tiyatro oyununda oynadı. 2012 yılında yönetmen Bahman Gobadi’nin Gergedan Mevsimi filminde Yılmaz Erdoğan, Beren Saat ve Monica Bellucci’yle oynadı.[4] 2013 yılında Uğur Yücel, Gökçe Bahadır gibi ünlü isimlerle Aramızda Kalsın adlı dizide başrol oynadı. 2014 yılında yönetmenliğini Nesli Çölgeçen’in yaptığı Çalsın Sazlar adlı sinema filminde başrolleri Belçim Bilgin ve Engin Hepileri ile beraber paylaştı. 2015 yılında Iraklı yönetmen Hiner Saleem'in çektiği ve başrollerde Tuba Büyüküstün, Hazar Ergüçlü, İnanç Konukçu, Devrim Yakut ve Canan Ergüder'le birlikte Dar Elbise adlı sinema filminde oynadı. Film 2016 yılı içerisinde vizyonda olacak. Caner Cindoruk, yapımcılığını Türker İnanoğlu’nun yaptığı, başrolleri Nükhet Duru, Pelin Akil, Cezmi Baskın ve Kayhan Yıldızoğlu gibi ünlü isimlerle birlikte paylaştığı İstanbulname adlı müzikalde Tulumbacı Eğrikapılı Ali rolünü canlandırmıştır. (2016) 2016 yılında yönetmenliğini Zeki Demirkubuz’un yaptığı Kor adlı sinema filminde Aslıhan Gürbüz ve Taner Birsel ile başrolleri paylaşan Caner Cindoruk başarılı oyunculuğuyla sinema eleştirmenlerinden tam not aldı. Cindoruk, yine 2016 yılında Gizem Karaca ile başrolleri paylaştığı İstanbul Sokakları adlı dizide yer aldı. 
Filmler2006 Beynelmilel 2008 Geç Gelen Bahar Ali 2008 Kelebek Yusuf 2012 Elveda Katya Veli 2012 Gergedan Mevsimi 2012 Yabancı Ferhat 2014 Çalsın Sazlar Mahir 2016 Kor Cemal 2016 Dar Elbise Televizyon (Dizi) 2007 Kara Güneş Alişir 2008 Yaprak Dökümü Doktor Nazmi 2009 Hanımın Çiftliği Kemal 2011 Firar Nadir 2013 Ateş Altında Aşk 2013 Aramızda Kalsın Civan 2016 İstanbul Sokakları Fırat 2016- Muhteşem Yüzyıl Kösem Silahtar Mustafa Paşa 2017 Kalk Gidelim 2017 Kadın Sarp/Alp Tiyatro Oyunları 1998 Fehim Paşa Konağı 1999 Kuğular Şarkı Söylemez 2000 Ada 2001 Yalancı Aranıyor 2002 Soyut Padişah 2002 Kaktüs Kumpanya 2004 Yeşil Papağan Limited 2005 Suçlular Çağı Suçsuzlar Çağı 2006 Komşu Köyün Delisi 2006 Hayvan Çiftliği 2010 Uçurtmanın Kuyruğu 2011 Titanik Orkestrası 2012 Pandaların Hikâyesi 2016 Köpek, Kadın, Erkek Yönettiği Tiyatro Oyunları1999 Kuğular Şarkı Söylemez 2000 Ada 2005 Suçlular Çağı Suçsuzlar Çağı 2006 Hayvan Çiftliği Müzikaller 2016 İstanbulname 
